Uluslararası Hukuk ve Türk Hukuk Sisteminde Engellilerin Eğitim Hakkı ve Devlet Yükümlülükleri

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirisi'nde eğitim, cinsiyet, ırk, etnik yapı ve ulus gibi ayrımlar gözetilmeksizin her birey için "hak" olarak ifade edilmiş; eğitim hakkının içeriği, belli ilkeler ve amaçlarla desteklenerek düzenlemiştir. Evrensel Bildiri'de tüm yönleriyle açıklanan eğitim hakkı, belli düzeylerde eğitimin "parasız ve zorunlu olması" temel ilkesiyle bir bütün olarak kabul edilmiştir. Evrensel Bildiri, taraf devletler bakımından hukuki bağlayıcılığa sahip olmamakla birlikte, dünya devletlerinin çoğu tarafından kabul edilmiş olması nedeniyle evrensel düzeyde geçerli ve tüm devletlerce uyulması gereken güçlü bir ahlaki değer olarak benimsenmiştir. Evrensel Bildiri'nin insan hakları alanına sağladığı en önemli katkı, bu alandaki uluslararası sözleşme ve belgelere kaynak ve model oluşturması, evrensel hak ve özgürlüklerin temel belgesi olarak kabul edilmesidir. Evrensel Bildiri'nin eğitim anlayışı, Birleşmiş Milletler Örgütü tarafından kabul edilen uluslararası sözleşmelerle Birleşmiş Milletler (BM) uzmanlık örgütlerinin belge ve çalışmalarında gelişimci bir seyir izleyerek, hak ve yükümlülük yönleri açıklığa kavuşturulmuştur. Aynı çaba, bölgesel düzeyde geçerliliği olan insan hakları belgelerinin kabul edilmesinde de kendini göstermiş; eğitim hakkı, bölgesel örgütlerin temel insan hakları sözleşme ve belgelerinde yerini almıştır. Eğitimin dinamik ve çok yönlü bir hak olması, medeni ve siyasal haklar ile sosyal, ekonomik ve kültürel haklar üzerindeki etkisinin anlaşılması ile birlikte uluslararası insan hakları alanında eğitim hakkına daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Eğitime verilen değerin artışına paralel olarak eğitim hakkının yerine getirilmesine ilişkin sorunlarla mücadele alanı genişlemiştir. İnsan hakları belgelerinde eğitim hakkına yüklenen anlamın, toplumsal, ekonomik ve kültürel gelişmelerle eş zamanlı olarak yeniden ele alınması, hakkın nitelik ve kapsamıyla bu alana ilişkin devlet yükümlülüklerinin çağın gereklerine uygun biçimde yorumlanması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bu çabanın ürünü olarak BM tarafından 1960 yılında kabul edilen "Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme", eğitim hakkının korunmasında ve yerine getirilmesinde ciddi bir engel olan ayrımcılığı yasaklamış; eğitim hakkının herkes için "fırsat eşitliği ve eşit davranış" temel ilkesi çerçevesinde korunması ve yerine getirilmesi gereğini ortaya koymuştur. 1989 yılında kabul edilen Çocuk Hakları Sözleşmesi, tüm çocukların eğitiminde gözetilmesi gereken amaç ve ilkeleri kapsamlı biçimde düzenlemiştir. Yine BM tarafından 1966 yılında kabul edilen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, eğitim hakkını evrimsel ve zengin bir içerikle düzenlemiş; eğitim hakkının yerine getirilmesinde devletlere yol gösterecek yeni kavram ve ilkelere yer vermiştir. Bölgesel örgütlerden Avrupa Konseyi ile Afrika ve Amerikan Örgütleri tarafından kabul edilen temel insan hakları belgeleriyle eğitim hakkına özgülenmiş belgelerde de eğitim hakkı, Evrensel Bildiri'nin eğitim hakkı anlayışını ileriye götüren bir yorumla ele alınmıştır.