Kazak Çocuk Edebiyatı

Önsöz:

Dünyada çocuk edebiyatı ürünleri genel olarak okul öncesi,okul çağı ve gençlik kitapları olmak üzere kendi içinde üçbölüme ayrılır. Çocuk edebiyatı hitap ettiği kesimin küçük yaşgrupları olması sebebiyle edebi değer taşıyıp taşımama konusuhep tartışla gelmiştir. Çocukların ilk edebi ve estetk beğenisininoluşma, gelişme temelini oluşturan ve onları hayata hazırlayançocuk kitapları bireylerin kişisel gelişiminde çok önemli rol oynamaktadır.

20. yy'ın ikinci yarısına kadar biraz görmezden gelinen,hatta kimi zamanmda edebiayat dışı sayılan çocuk kitaplarıbirincil yetişkin edebiyatına karşı, ikincil konuma yerleştirilmiştir.

Toplumları bireylerin oluşturduğu düşünüldüğünde her bireyçocukluk everesinden geçip yetişkinliğe ulaşırken onun dil,edebiyat, estetik duygularının temelerini oluşturan çocuk edebiyatıürünleri olmalıdır.Kazak toplumu Sovyet öncesi çocuk edebiyatı ürünleri bakımındanfolklorik çocuk ürünleri örnekleri temelinde gelişengüçlü bir geleneğe sahiptir. Özellikle hanlıklar dönemi eserlerininçeşitli vesilelerle kayıt altına alınan ürünleri araçılığıyla görünürhale gelen eserler masal, efsane, destan, şiir, şarkı-türkü,halk hikâyelerinden oluşmaktadır. Bu halk edebiyatı verimlerisonraki dönemlerdeki edebi türlerin biçim, şekil, içerik, tema vedilsel temeli olarak kabul edilip benzer formlarda ama anonimdeğil, yazarlar tarafından üretilen örneklere dönüştüğü görülür.

Geçen asrın başına kadar sözlü edebiyat geleneğini sürdürenKazak edebiyatı, 1917 Ekim Devrimiyle büyük bir değişim yaşamış,her şeyi resimi yoldan kayıt altına alan güçlü bir devlet oteritesive toplumsal örgütlenme modeliyle her şeye nizamat verenanlayış çocuk edebiyatını da düzenleme gereği duymuştur. İştebu anlamda partiden gelen emir ve kararlar ile yazarlar birliğinindenetimiyle şekillenen bir çocuk edebiyatı yaratılmaya çalışıldığıgörülür. Partinin ve yazarlar birliğinin çocuk kitapları yazılmasıyönünde kararlar alınması üzerine sosyalist/çağdaş Kazak çocukedebiytının ilk temsilcileri eserlerini yayınlamaya başlamıştır.1918 yılında itibaren Kazak çocuk edebiyatı ürünlerinin tematiközellikleri partinin kararları ile belirlenir ve Lelinşil Kazakgazetsinde yayınlanır. 19. Asrın yazar çizer takımının eski yazmaalışkanlıkları nedeniyle önce ikaz edildiği, ardından da vatanhaini, sistem düşmanı ilan edilip cezalandırma yoluna gidilereksistemin öngördüğü dil, üslup ve anlatı dışında kalan yazarlarşiddetli biçimde cezalandırılmıştır İlk dönem kaleme alınankitaplara bakıldığında işlenen konular, yetişkinler için öngörülenedebiyat konuları olduğu, özelde gelecek nesilleri inşa etmedüşüncesiyle yeni kurulan sistemin propogandası ağırlık teşkiletmektedir. Bu dönemde çocuk kitabı yazarlarının yukarıdangelen emirleri yerine getirmek, ilk işleri çocuk kitabı yazamakhaline gelmiştir. Yine de bu dönemde sistemli yazma mecburiyetisebebiyle Kazak çocuk kitaplarında sayısal bir artış hemendikkatleri çeker.

Yirmili yıllarda temelleri atılan sosyalist çocuk edebiyatıgerçek verimlerini ortaya koymaya başladığı yıllarda ikincidünya savaşı patlak vermiş ve Sovyet toplumu savaşın etrafındakenetlenerek birlik ruhu edebiyat ürünlerine de yansımış vebu dönemde çok sayıda vatan, millet, savaş, barış, kahramanlıktemaları işleyen eserler kaleme alınmıştır. İkinci dünya savaşıyıllarında birçok ulusal dergi ve gazete gibi çocuk dergi ve gazeteleride zorunlu olarak yayınlarına ara vermiş, birçok genç yazarda cepheye gidip aktif olarak savaşa katılmıştır. İşte bu sebeplerdâhilinde Kazak çocuk edebiyatı birkaç yıl da olsa duraksama yaşamış,sınırlı sayıda eser kaleme alınmıştır. Özellikle ellili yıllardaparti ve yazarlar birliğinin çocuk edebiyatını geliştirmek içinözel kararlar alınması ve uygulamalar yapılması, yeni matbaalarkurulmasıyla yazarlar birliğine yeni üyelerin katılımıyla çocukedebiyatında hızlı bir toparlanma görülür. Bu yeni dönemdeyeni yazarların ortaya çıktığı, farklı yazarların kaleminden çıkançocuk kitaplarının sayıca arttığı, kelitesinin de yükseldiği söylenebilir.

Altmış-yetmişli yıllar ikinci dünya savaşını kazanmanınverdiği ilham ve çoşkuyla hem tematik hem de biçimsel yöndeçocuk edebiyatı ürünleri çeşitlenip sayıca artmıştır. Çocuk kitaplarıherkesin ulaşabildiği duruma gelmiştir ki bu dönemde ilkkez resimli çocuk kitapları basılmış, çocuk edebiyatı ürünlerininoyunluk yönüne vurgu yapılarak bu çucuk kitaplarından hareketleyazılıp okullarda, çocuk tiyatrolarında vb yerlerde oynanançocuk oyunları, ortaya çıkmıştır. Bağımsızlık yıllarına kadarbenzer toblo tekrarlanarak devam ederken seksenli yıllarda Sovyetsistemi çatırdamaya başlamış ve doksanların başında da sistemçökmüştür. Ancak bağımsızlıkla birlikte gelen yeni dönemve yeni özgürlük ortamı beraberinde ülkenin başta siyasi, sosyal,kültürel ve ekonomik alanda büyük değişikliklere yol açmış veçöken eski sistemin yerine yenisini inşa etmek hayli uzun ve meşakkatlibir süreçten geçerken, özellikle eskiden devletin resmibir kurumu gibi çalışan ve büyük destek alan edebiyat çevresiderinden etkilenmiş, eski alışkanlığa bağlı olanlara göre bir başıboşluk doğmuştur. Sovyet dönemi yazarlarının birçoğu siyasi veekonomik sebeplerle edebiyat çevresinden uzaklaşmış, devlet işletmesiolan matbaalar kapanırken birçok şair ve yazar eserlerinibastıracak imkân ve matbaa sıkıntsı çekmeye başlamıştır. Bu durumbağımsızlığın hemen akabinde çocuk edebiyatı sahasındabir gerilemeye sebep olurken yeni eser üretimi neredeyse durmanoktasına gelmiş, basılan kitaplarda daha çok 90'lı yıllardan öncekidönemlerde yazılmış olan eserlerin tekrar basımı şeklindedevam etmiştir.

Bağımsızlığın edebiyata getirdiği yep yeni kazamınlar olduğumuhakktır. Buların ilki Sovyet dönemi sıkı takip ve sansürleme çalışmalarının terk edilmesiyle artık her türlü tema edebiyatınkonusu haline gelmiştir. Özellikle en çok sansürlenen dini vemilli konularda şair ve yazarlar özgürce eserler kaleme almayabaşlamıştır. İkincisi Sovyet sistemine uymayan görüşleriyle yasaklananbütün aydınların eserleri serbestçe basılıp dağıtılmasıve okunması olmuştur. Üçüncüsü, edebi değer ifade etmeyen,sadece devleti, komünist patiyi ve sosyalist politikayı öven veideolojik propoganda yapan yazarlar ortadan çekilmek zorunda
kalmıştır. İkibinli yıllarda devletçi ekonominin yerini serbestekonomi alamsıyla birlikte taşlar yerine oturmuş, çocuk edebiyatıkonusunda da bir kıpırdanma, bir canlanma görülürken, eskiSovyet dönemi şair ve yazarlarının yanına yep yeni isimler eklediğigörülür.20. asra damdasını vuran sosyalist düzenin dil ve edebiyatdünyasına çeşitli düzeylerde pozitif etkileri de olduğu söylenebilir.

Bu dönemde eserlerin sayısı ve kalitesi belli bir seviyenin üstüneçıkarken çocuk kitapları dünya çocuk edebiyatı ürünleriyle(parti direktifleriyle zorunlu olarak) benzer niteliklere de ulaştığısöylenebilir. Özellikle psikoloji, sosyoloji ile pedegoji alanındakibilimsel verileri çocuk kitabı yazarlarınca -biraz emirle de olsakullanılmaksuretiyle bilimsel veriler eserlere yansıtılmıştır. Ayrıcageleneksel çocuk edebiyatı formları kullanılarak çok farklıtemalar işlenirken, kimi zaman da dünya edebiyatında görülenformlar kullanılarak yerel temalar işlenmiştir. Bu çok uluslu sovyettoplumu projesinin bir neticesi olarak uluslararası kültürel
değişim politikaları çocuk edebiyatı ürünlerine de biçimsel vetematik çeşitlilik sağlamıştır.