İlimlerin Anahtarları Mefatihu'l-Ulum

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib el-Hârezmî’nin (ö. 387/997) İslam düşünce tarihinin önde gelen alimlerinden olup Mefâtihu’l-Ulûm adlı eserinde lisan ilimlerinden, mezhepler ve dinler tarihine, fıkıh ve kelamdan ve felsefeye kadar geniş bir sahada ilmi değerlendirmelerde bulunmuştur. Hârezmi, Mefâtihu’l-Ulûm adlı eserin yazılış gerekçesini kendi ifadeleriyle şu şekilde açıklar:

Bu ıstılahları bilmeye en çok ihtiyaç duyan kişi, dil ilminin fazileti elde etmek için bir araç olduğunu anlayan latif edebiyatçıdır. Bu ilmi, kendisine yüce ilimleri elde etmek için bir sebep kılmazsa, bizzat bu ilimden faydalanamaz. Yazar kesimi, fen ve edebiyat ilimlerini okumaya olan ihtiyaçlarından dolayı bu yüce ilimleri bilmekten müstağni olamaz. Kendisine ihtiyaç duyulanın daha fazlasını, az ve öz olana yönelerek, uzun ve çok tutmaktan da sakınarak bu kitapta topladım. Halk arasında bilinen ve yaygın olanlarla, zikredilmesi halinde uzun açıklamaya ve birçok yoruma ihtiyaç hissettiren kapalı ve garip olanları zikretmedim. Kendisi dışındakini gerektirmeksizin ihtiyaç duyulan olduğunda, bununla iki taraf arasında orta yolu bulmayı hedefledim. Ne aşırı detay ne de salt türetmeyle uğraştım, ne de delil ve şahit getirmekle uğraştım. Çünkü bu konuların birçoğu, bulduğum lakap ve isimlerdir ve aynı zamanda yabancı/acem dilden Arapçalaştırdığım lafızlardır. Bu kitabı Mefâtihu’l-Ulûm diye isimlendirdim, çünkü o ilimlere bir giriş ve onların birçoğuna da anahtardır. Bunu okuyan, ezberleyen ve hikmet kitaplarını inceleyen kişi, derinlemesine incelemeyip bu ilim sahipleriyle oturmasa bile bunu aşar ve ilimleri kuşatır.

Kitabı iki ana makaleden oluşturdum. Birincisi, şeriat/din ilimleri ve onunla ilgili olan Arap dili ilimlerine; ikinci makalede Yunanlılar ve onların dışındaki yabancı/acem milletlerin ilimlerine aittir. Başarı, yardım ve güç sadece Allah’tandır. İsabetli olma ve hatadan korunma da ondandır.